การเมืองบนแผนที่: ไพ่ในมือของแต่ละฝ่าย ช่วงชิงความได้เปรียบ ข้อพิพาทชายแดนไทย-กัมพูชา

ปัญหาข้อพิพาทเรื่องเขตแดนระหว่างประเทศไทยและประเทศกัมพูชามิได้เป็นเพียงเรื่องราวในหน้าประวัติศาสตร์ที่ยุติลงแล้ว หากแต่ยังคงเป็นปัญหาร่วมสมัยที่ส่งผลกระทบต่อความสัมพันธ์ระหว่างสองประเทศและความมั่นคงในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

แม้กรณีปราสาทพระวิหารจะเป็นที่รับรู้ในวงกว้าง แต่ความซับซ้อนของปัญหาเขตแดนยังคงปรากฏอยู่ในพื้นที่อื่นๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่งบริเวณช่องบก อำเภอน้ำยืน จังหวัดอุบลราชธานี และกลุ่มปราสาทตาเมือน จังหวัดสุรินทร์ ซึ่งกลายเป็นจุดสนใจและก่อให้เกิดความตึงเครียดขึ้นเป็นระยะ

ต้นตอข้อพิพาท ที่มาของความขัดแย้ง

ต้นตอของปัญหาข้อพิพาทชายแดนไทย-กัมพูชาส่วนใหญ่หยั่งรากลึกอยู่ในเอกสารทางประวัติศาสตร์ โดยเฉพาะสนธิสัญญาที่สยามทำไว้กับฝรั่งเศสในช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่ 19 ถึงต้นคริสต์ศตวรรษที่ 20 ซึ่งเป็นช่วงที่กัมพูชาอยู่ภายใต้อารักขาของฝรั่งเศส รวมถึงแผนที่ที่จัดทำขึ้นในช่วงเวลาดังกล่าว ประกอบด้วย

1. อนุสัญญาระหว่างกรุงสยามกับกรุงฝรั่งเศส ลงวันที่ 13 กุมภาพันธ์ ค.ศ. 1904 (พ.ศ. 2446 ตามปฏิทินเก่า หรือ พ.ศ. 2447 ตามปฏิทินปัจจุบัน):

อนุสัญญาฉบับนี้มีความสำคัญเนื่องจากข้อ 1 ได้กำหนดให้เขตแดนระหว่างสยามกับอินโดจีนฝรั่งเศสในบางช่วง โดยเฉพาะบริเวณเทือกเขาพนมดงรัก ให้ใช้แนว ‘สันปันน้ำ’ (watershed) เป็นเกณฑ์ นอกจากนี้ ข้อ 3 ของอนุสัญญายังระบุให้มีการตั้งข้าหลวงผสม (สยาม-อินโดจีนฝรั่งเศส) หรือคณะกรรมการปักปันเขตแดนผสม (Mixed Boundary Commission) ขึ้น เพื่อทำการกำหนดรายละเอียดของเส้นเขตแดนและจัดทำแผนที่

2. สนธิสัญญาระหว่างพระเจ้าแผ่นดินสยามกับประธานาธิบดีฝรั่งเศส ลงวันที่ 23 มีนาคม ค.ศ. 1907 (พ.ศ. 2450)

สนธิสัญญาฉบับนี้ถือเป็นฉบับสำคัญที่สุดที่ใช้กำหนดเส้นเขตแดนส่วนใหญ่ระหว่างไทยกับกัมพูชามาจนถึงปัจจุบัน มีการแลกเปลี่ยนดินแดนครั้งสำคัญ โดยสยามยกเมืองพระตะบอง เสียมเรียบ และศรีโสภณ ให้กับอินโดจีนฝรั่งเศส เพื่อแลกกับการที่ฝรั่งเศสคืนเมืองด่านซ้าย (จังหวัดเลยในปัจจุบัน) และตราด รวมถึงเกาะต่างๆ จนถึงแหลมสิงห์ให้กับสยาม

สนธิสัญญาฉบับนี้ยังมีหนังสือสัญญาต่อท้าย (Protocole concernant la délimitation des frontières et l’application du Traité du 23 Mars 1907) ซึ่งระบุรายละเอียดเกี่ยวกับการปักปันเขตแดนโดยคณะกรรมการปักปันเขตแดนผสมชุดเดิมหรือชุดใหม่

เส้นสันปันน้ำ (Watershed Line) ที่ระบุในอนุสัญญาปี 1904 นั้น เป็นหลักการทางภูมิศาสตร์ที่ใช้แนวสันเขาสูงสุดซึ่งแบ่งน้ำให้ไหลไปยังคนละทิศทางเป็นเส้นเขตแดน หลักการนี้ถูกนำมาใช้เนื่องจากเป็นลักษณะทางธรรมชาติที่เห็นได้ชัดเจน อย่างไรก็ตาม ปัญหาได้เกิดขึ้นเมื่อเส้นที่ปรากฏในแผนที่ซึ่งจัดทำขึ้นในภายหลัง โดยเฉพาะแผนที่มาตราส่วน 1:200,000 ที่ฝรั่งเศสจัดทำขึ้น ไม่สอดคล้องกับแนวสันปันน้ำตามสภาพภูมิประเทศจริงในหลายจุด

ความไม่สอดคล้องกันระหว่างหลักการในสนธิสัญญาคือ สันปันน้ำ กับ ผลลัพธ์ที่ปรากฏในแผนที่คือจุดเริ่มต้นของความขัดแย้งในการตีความที่สืบเนื่องมา นอกจากนี้ ความไม่สมบูรณ์ของกระบวนการปักปันเขตแดนในอดีต เช่น ประเด็นที่ฝ่ายไทยยกขึ้นว่าคณะกรรมการผสมฯ อาจสลายตัวไปก่อนที่แผนที่บางชุดจะจัดพิมพ์เสร็จสมบูรณ์และได้รับการรับรองอย่างเป็นทางการตามขั้นตอนที่ตกลงกันไว้ในอนุสัญญา ย่อมส่งผลต่อความผูกพันทางกฎหมายของแผนที่นั้นๆ

ปัญหาเรื่องแผนที่ มาตราส่วนและการตีความ

ความขัดแย้งเรื่องแผนที่เป็นหัวใจสำคัญของข้อพิพาทชายแดนไทย-กัมพูชา โดยทั้งสองฝ่ายยึดถือแผนที่คนละชุดเป็นหลักในการอ้างสิทธิ์

ล่าสุดมีรายงานว่า กัมพูชาได้ตั้งคณะกรรมการชุดใหญ่เพื่อเตรียมนำ 4 ข้อพิพาท ประกอบด้วย พื้นที่มุมไบหรือช่องบก ปราสาทตาเมือนธม ปราสาทตาเมือนโต๊ด และปราสาทตาควาย ยื่นฟ้องต่อ ICJ หรือ ศาลยุติธรรมระหว่างประเทศ (ศาลโลก) และได้แต่งตั้งบุคคลต่างๆ เข้ารับตำแหน่ง โดยเฉพาะ ลัม เจีย รัฐมนตรีกระทรวงกิจการชายแดนของกัมพูชา ซึ่งเป็นผู้มีความเชี่ยวชาญด้านข้อพิพาทชายแดนไทย-กัมพูชา

มีข้อมูลระบุว่าฝ่ายกัมพูชาได้อ้างอิงแผนที่มาตราส่วน 1:10,000 ที่อ้างว่าจัดทำโดยคณะกรรมาธิการปักปันเขตแดนสยาม-ฝรั่งเศส ช่วงปี ค.ศ. 1908 ตามการเปิดเผยของ ลัม เจีย ซึ่งอัตราส่วนดังกล่าวจะทำให้แผนที่มีความละเอียดสูงขึ้น และ ลัม เจีย เคยอ้างว่า หากอ้างอิงตามแผนที่ฉบับนี้ จะเห็นว่ากลุ่มปราสาทตาเมือน 2 หลัง (ตาเมือนธม, ตาเมือนโต๊ด) ตั้งอยู่ในอาณาเขตอธิปไตยของกัมพูชา อีกทั้งฝ่ายไทยก็ให้การยอมรับแผนที่นี้ สืบเนื่องจากสนธิสัญญาระหว่างไทยและฝรั่งเศส

ขณะเดียวกัน ฝ่ายไทยยึดถือแผนที่มาตราส่วน 1:50,000 ชุด L7017 และ L7018 ซึ่งจัดทำโดยกรมแผนที่ทหารของไทยในยุคสงครามเย็น โดยได้รับความช่วยเหลือจากสหรัฐอเมริกาในการสำรวจและจัดทำ อาศัยเทคโนโลยีการสำรวจทางอากาศและภาพถ่ายทางอากาศที่ทันสมัยกว่า ทำให้มีความละเอียดและความถูกต้องแม่นยำทางภูมิศาสตร์สูงกว่าแผนที่ที่จัดทำขึ้นในสมัยต้นคริสต์ศตวรรษที่ 20 มาก

ฝ่ายไทยเห็นว่าแผนที่ 1:50,000 นี้สะท้อนแนวสันปันน้ำตามสภาพภูมิประเทศจริงได้ถูกต้องแม่นยำกว่า และควรใช้เป็นพื้นฐานในการสำรวจและปักปันเขตแดนในพื้นที่ที่ยังคงเป็นปัญหาหรือยังไม่มีการปักปันหลักเขตที่ชัดเจน

ไทยมุ่งสู่ JBC กัมพูชามุ่งสู่ศาลโลก

ความแตกต่างในมาตราส่วนของแผนที่ซึ่งแต่ละฝ่ายอ้างถึง ย่อมส่งผลอย่างมีนัยสำคัญต่อการกำหนดเส้นเขตแดน สำหรับแผนที่มาตราส่วน 1:10,000 ระยะทาง 1 เซนติเมตรบนแผนที่เท่ากับ 10,000 เซนติเมตร หรือ 100 เมตรในสภาพภูมิประเทศจริง ซึ่งจะมีความละเอียดสูงกว่าแผนที่ 1:50,000 ถึง 5 เท่า

ผลที่ตามมาคือ ความละเอียดที่สูงมากของแผนที่ 1:10,000 จะทำให้การลากเส้นสันปันน้ำมีความแม่นยำในระดับรายละเอียดปลีกย่อยมาก แต่ก็ขึ้นอยู่กับความถูกต้องของข้อมูลตั้งต้นที่ใช้ในการจัดทำแผนที่นั้นด้วย

ความขัดแย้งเรื่องแผนที่นี้จึงเป็นมากกว่าข้อพิพาททางเทคนิค แต่สะท้อนถึงสงครามการตีความประวัติศาสตร์และกฎหมาย โดยแต่ละฝ่ายเลือกใช้เครื่องมือหรือแผนที่ ที่ให้ประโยชน์สูงสุดแก่การอ้างสิทธิ์ของตนเอง ประเด็นที่ควรพิจารณาต่อไปคือ ในการประชุม JBC ระหว่างฝ่ายไทยและกัมพูชาที่กรุงพนมเปญในวันที่ 14 มิถุนายน ที่จะถึงนี้ คาดหมายได้ว่าแต่ละฝ่ายจะนำหลักฐานทั้งหลายมาเปิดเผยและหารือกัน

อย่างไรก็ดี จากท่าทีของฝ่ายกัมพูชาที่ชัดเจนขึ้นเป็นลำดับว่า พร้อมจะรวบรวมพยานหลักฐานทั้งหมด ตลอดจนตั้งคณะกรรมาธิการชุดใหญ่เข้าสู่ศาลโลก พร้อมหลักฐานที่ถือความได้เปรียบเหนือฝ่ายไทยอยู่ จึงต้องจับตาว่า การประชุม JBC ที่จะถึงนี้ จะเกิดขึ้นจริงหรือไม่ หรือจะมีเหตุให้เลื่อนหรือยกเลิกไปก่อน

ขณะที่ฝ่ายไทยเอง ก็มีสัญญาณของหลักฐานใหม่เข้าสู่กลไก JBC ภายหลังปรากฏว่าได้มีการเผยแพร่ข้อมูลอ้างอิงตามสื่อต่างๆ เมื่อวานนี้ (10 มิถุนายน) กระทั่ง พล.อ.วินธัย สุวารี โฆษกกองทัพบก (ทบ.) ขอความร่วมมือ ให้ระมัดระวังการเผยแพร่ต่อ

“เนื่องจากทางราชการอาจต้องนำไปใช้เป็นองค์ประกอบอ้างอิง ในห้วงเวลาที่เหมาะสม สำหรับกระบวนการพูดคุยเจรจา สำหรับการแก้ปัญหากรณีข้อพิพาท เพื่อให้ผลลัพธ์ของกระบวนการทำงาน ในช่วงจากนี้ไป มีความสมบูรณ์มากที่สุด” โฆษก ทบ. ระบุ

สถานการณ์ระหว่างทั้ง 2 ประเทศเวลานี้ จึงไม่ต่างจากการเก็บงำไพ่ในมือเพื่อเตรียมวางลงต่อรองในช่วงเวลาที่เหมาะสม ปัญหาอยู่ที่ทั้ง 2 ฝ่าย ตั้งใจจะสู้ต่างเวทีกัน ขณะที่ฝ่ายไทยมุ่งหมายจะใช้กลไกการประชุม JBC กัมพูชาก็หวังจะรวบรัดเข้าสู่ศาลโลก

คำถามจึงย้อนกลับมาทางรัฐบาลไทยเวลานี้ ที่ยืนยันว่าจะไม่ร่วมในกระบวนการของศาลโลกแต่ยังสงวนท่าทีเงียบอยู่ เวลานี้อาจกำลังเตรียมเหตุผลเพื่อคัดค้านกระบวนการของศาลโลก ทั้งข้ออ้างว่าไม่อยู่ในเขตอำนาจศาล ใช้กลไกทวิภาคีจะเหมาะสมกว่า หรืออ้างการละเมิดข้อตกลงของกัมพูชามากเกือบ 651 ครั้ง เพื่อยืนพื้นเป็นข้อต่อสู้ในการชี้แจงต่อศาลโลกให้ได้

อ้างอิง: